ИҚТИСОД

Дар солҳои истиқлолият бо татбиқи пайгиронаи ҳадафҳои стратегӣ ҷумҳурӣ ба марҳилаи нави рушд ворид гардид. Татбиқи Стратегияи миллии рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон то соли 2030 мақоми кишвари индустриалӣ-аграриро таъмин хоҳад кард. Ҳукумати кишвар саҳми бахши хусусиро дар Стратегияи миллии рушд барои давраи то соли 2030 омили асосии рушди устувори иқтисодӣ медонад, ки дар навбати худ сарчашмаи асосии таъмини ҳадафҳои миллӣ ва фароҳам овардани шароит барои зиндагии шоиста барои мардум дар ин асос мебошад.

Барои ноил шудан ба ҳадафҳои миллӣ Барномаи миёнамуҳлати рушди Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2025, Барномаи давлатии рушди содироти Ҷумҳурии Тоҷикистон барои солҳои 2021-2025, Барномаи давлатии сармоягузорӣ барои солҳои 2021-2025 ва миёнамуҳлати рақамии рақамӣ Барномаи иқтисод барои солҳои 2021-2025 амалӣ мешавад. Бо мақсади боз ҳам тезондани тараққиёти иқтисодиёт дар баробари тадбирҳои гуногуни андешидаи ҳукумат дар ҷумҳурӣ 5 минтақаи озоди иқтисодӣ ташкил карда шуд. Ба субъектҳои МОИ як қатор имтиёзҳои иқтисодӣ дода мешаванд. Онҳо аз андозҳо (ба истиснои андози даромад ва андози иҷтимоӣ) ва боҷҳои гумрукӣ озоданд. Ҳамаи монеаҳои маъмурӣ барои инкишофӣ МОИ бартараф карда шуданд.

Иқтисодиёти Тоҷикистон аз оқибатҳои пандемияи COVID-19 босуръат барқарор мешавад. Тибқи маълумоти оморӣ, дар нимсолаи аввали соли 2021 афзоиши ММД дар кишвар нисбат ба 3,5 фоизи ҳамин давраи соли 2020 – 8,7 фоизро ташкил дод, яъне 5,2 банди фоизӣ зиёд мебошад. Сиёсати иқтисодии ҷумҳурӣ дар ояндаи наздик ба ноил шудан ба чаҳор ҳадафи муҳими стратегӣ – таъмини истиқлолияти энергетикӣ ва истифодаи самараноки нерӯи барқ, раҳоӣ аз бунбасти коммуникатсионӣ ва ба кишвари транзитӣ табдил додани кишвар, таъмини амнияти озуқаворӣ ва дастрасии аҳолӣ ба маводи озуқаи хушсифат равона карда шудааст, аҳолӣ, тезондани индустрикунонии мамлакат ва вусъат додани кори пурмаҳсул.

Татбиқи ин ҳадафҳо ва татбиқи афзалиятҳои пешбинишуда имкон дод, ки дар давоми 20 соли охир суръати миёнаи солонаи рушди иқтисоди кишвар дар сатҳи 7,5 фоиз таъмин гардида, даромади буҷети давлатиро аз 252 миллион сомонӣ дар соли 2000 то ба 27,6 миллиард сомонӣ дар соли 2021 афзоиш диҳад.

Дар натиҷаи таъмини суботи макроиқтисодӣ даромади умумии аҳолӣ аз 1 миллиард сомонӣ дар соли 2000 то 65,4 миллиард сомонӣ дар соли 2020 афзоиш ёфта, сатҳи камбизоатии аҳолӣ аз 83 фоизи соли 1999 то 26,3 фоиз дар соли 2019 коҳиш ёфт. Ҳамин тариқ, дар 20 соли охир сатҳи камбизоатӣ беш аз се баробар коҳиш ёфтааст.

Маҷмӯи маҳсулоти дохилӣ ба ҳар сари аҳолӣ дар ин давра аз 289 сомонӣ ба 9 ҳазор сомонӣ расида, беш аз 30 баробар афзуд.

Ҳаҷми умумии даромади буҷети давлатӣ дар ҳафт соли охир аз 14,6 миллиард сомонӣ дар соли 2014 дар соли 2020 ба 23,6 миллиард сомонӣ расид. Дар давраи истиќлолият дар кишвар сиёсати мустақили пулию ќарзӣ пеш гирифта, низоми бонкӣ ташаккул ёфта, соли 2000 пули миллӣ ба муомилот бароварда шуд.

Дар натиҷаи татбиқи тадбирҳо ва ислоҳот дар соҳаи бонкӣ шаклҳои гуногуни муассисаҳои молиявӣ ба вуҷуд омад, ки ҳоло ба аҳолӣ ва соҳаҳои гуногуни хоҷагии халќ хизматрасонии бонкӣ мерасонанд.

Танҳо дар даҳ соли охир (солҳои 2011-2020) барои рушди иқтисоди миллӣ ба маблағи беш аз 100 миллиард сомонӣ, аз ҷумла барои корхонаҳои истеҳсолӣ 45,8 миллиард сомонӣ қарз ҷудо карда шудааст.

Тайи бист соли охир, яъне аз соли 2001 ба бахшҳои мухталифи иқтисодиву иҷтимоии кишвар ба маблағи беш аз 150 миллиард сомонӣ сармояи хориҷӣ ҷалб шудааст, ки 59 миллиард сомонӣ сармояи мустақим мебошад. Дар давраи зикргардида бо ҷалби сармояи хориҷӣ ба маблағи беш аз 91 миллиард сомонӣ беш аз ҳазор лоиҳаи сармоягузории давлатӣ, бахусус дар бахшҳои иҷтимоӣ, аз ҷумла дар соҳаи маорифу тандурустӣ, ҳамчунин дар бахшҳои энергетика, нақлиёт, обтаъминкунӣ ва ғайра амалӣ гардид.

Дар ҳоли ҳозир 74 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи умумии 40,5 миллиард сомонӣ амалӣ мешавад.

Корҳо ҷиҳати фароҳам овардани фазои мусоиди сармоягузорӣ ва беҳтар намудани фазои соҳибкорӣ идома доранд. Сиёсати давлатӣ дар соҳаи иқтисод ба дастгирии ҳамаҷонибаи ташаббусҳои бахши хусусӣ ва соҳибкорӣ нигаронида шуда, дар ин самт ҷиҳати рафъи монеаҳои сунъии маъмурӣ ва таъмини шаффофияти меъёрҳои ҳуқуқӣ барои субъектҳои соҳибкорӣ корҳои назаррас анҷом дода шуданд.

Дар ин бора қонунҳои Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи ҳимоя ва дастгирии давлатии соҳибкорӣ» дар таҳрири нав «Дар бораи созишномаи сармоягузорӣ», «Дар бораи шарикии давлат ва бахши хусусӣ», «Дар бораи низоми иҷозатномадиҳӣ», «Дар бораи мораторий ба санҷишҳои фаъолияти соҳибкории хурду миёна». Консепсияи сиёсати давлатии ҷалб ва ҳифзи сармоягузории Ҷумҳурии Тоҷикистон, Барномаи дастгирии давлатии соҳибкорӣ барои солҳои 2012-2020, як қатор стратегияву барномаҳои соҳавӣ қабул гардида, ба як қатор санадҳои меъёрии ҳуқуқӣ тағйиру иловаҳо ворид карда шуданд, ки ба ҷалби сармоя ва рушди фаъолияти соҳибкорӣ нигаронида шудааст.

Инчунин, Қонуни Ҷумҳурии Тоҷикистон «Дар бораи бақайдгирии давлатии шахсони ҳуқуқӣ ва соҳибкорони инфиродӣ» қабул гардида, низоми «Равзанаи ягона» барои бақайдгирии давлатии фаъолияти соҳибкорӣ ҷорӣ карда шуда, шумораи мақомоти бақайдгирӣ аз 4 ба 1 адад кам карда шуд, воҳид ва мӯҳлати бақайдгирӣ аз 49 то 3-5 рӯз кам карда шуд.

Дар доираи соддагардонии низоми иҷозатномадиҳӣ шумораи иҷозатномаҳо то 56 адад кам карда шуда, таъминоти электронии 30 фоизи иҷозатномаҳо ба роҳ монда шуд.

Портали савдо таъсис дода шудааст, ки ба соҳибкорони ватанӣ ва хориҷӣ имкон медиҳад, ки дар бораи тартиб ва ҳуҷҷатгузории содироту воридоти мол маълумот дастрас намуда, вақт ва хароҷоти соҳибкоронро кам кунад.

Тибқи арзёбиҳои байналмилалӣ, дар даҳ соли охир Тоҷикистон чаҳор маротиба дар самти рушди соҳибкорӣ ва сармоягузорӣ ба даҳ кишвари ислоҳталаби ҷаҳон шомил шудааст.

Саноат

Дар сиёсати иқтисодии Ҳукумати Тоҷикистон рушди саноат ҳамчун яке аз омилҳои пешбарандаи рушди иқтисоди миллӣ ва таъмини аҳолӣ бо шуғли доимӣ манбаи муҳими даромади буҷети давлатӣ ва ҳалли масъалаҳои иҷтимоӣ эътироф шудааст,  масъалахо дида баромада, индустрикунонии босуръат мақсади чоруми стратеги эълон карда шудааст.

Айни замон ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ нисбат ба соли 1997 ҳафт баробар афзоиш ёфтааст. Саноати сабук, металлургия, саноати хурокворӣ, истихроҷ ва коркарди маъданҳои фоиданок, саноати химия ва истеҳсоли масолеҳи бинокорӣ дар тараққиёти худ натиҷаҳои калон ба даст оварданд.

Дар соли 2020 ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти саноатӣ дар ҷумҳурӣ ба 30820,8 миллион сомонӣ расид, ки нисбат ба соли 2019  – 9,7 фоиз ё 3277 миллион сомонӣ зиёд мебошад. Дар соли 2020  – 300 корхонаи саноатӣ ва коргоҳи дорои беш аз 6500 ҷойи корӣ сохта ба истифода дода шуда, вобастагии кишвар аз воридоти як қатор маҳсулот, аз ҷумла ангишт, масолеҳи сохтмон, бахусус семент ва бисёр намудҳои маҳсулоти хӯрокворӣ низ бартараф карда шуд, ва барои содироти маҳсулоти саноати ватанӣ замина гузошт.

Агар соли 1992 истеҳсоли семент 446 ҳазор тонна бошад, соли 2020 ба 4,2 миллион тонна расид, яъне, қариб 10 баробар зиёд шуд.

Истеҳсоли ангишт беш аз 9 маротиба – аз 214 ҳазор тоннаи соли 1992 дар соли 2020 ба 2 миллион тонна афзоиш ёфтааст.

Бояд гуфт, ки танҳо дар панҷ соли охир дар кишвар ба маблағи умумии 44 миллиард сомонӣ маҳсулоти воридотивазкунанда истеҳсол шудааст.

Хочагии Қишлоқ

Ҳукумати кишвар дар даврони соҳибистиқлолӣ ҷиҳати таъмини амнияти озуқавории кишвар тавассути ислоҳот дар соҳаи кишоварзӣ ва татбиқи даҳҳо барномаҳои соҳавӣ, аз ҷумла дар самти таҷдиди сохтори ташкилию ҳуқуқии давлат тамоми чораҳои заруриро меандешад, хоҷагиҳо, ба муомилоти хоҷагии қишлоқ ҷорӣ намудани заминҳои бекорхобида, васеъ чорӣ намудани кишти такрорӣ, васеъ намудани майдони боғу токзор, ба деҳқонон бо захираҳои молиявӣ таъмин карда шуданд, ки ин имконият дод, ки суръати баланди тараққиёти хоҷагии қишлоқ ба даст ояд.

Ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти кишоварзӣ дар соли 2020 нисбат ба соли қаблӣ 8,8 фоиз, аз ҷумла ҳаҷми маҳсулоти растанӣ 8,1 фоиз ва маҳсулоти чорводорӣ 10,7 фоиз афзуд.

Дар даврони соҳибистиқлолии кишвар беш аз 112 ҳазор гектар боғу токзорҳои нав бунёд гардида, майдони онҳо ба беш аз 200 ҳазор гектар расид, ки нисбат ба соли 1991 – 2,2 баробар зиёд аст. Дар солҳои истиқлолият дар Тоҷикистон таҷрибаи кишти такрорӣ ба таври васеъ ҷорӣ гардида, ҳамасола дар ҷумҳурӣ дар майдони 200 ҳазор гектар кишти такрории зироатҳои кишоварзӣ ташкил карда мешавад. Ҳоло дар баробари кишти такрорӣ ҳамасола дар майдони зиёда аз 900 ҳазор гектар замини обӣ кишти зироатҳои кишоварзӣ гузаронида мешавад.

Дар давоми 30 соли истиқлолият истеҳсоли ғалла 5,1 баробар, картошка 5,5 баробар, сабзавот 4 баробар ва меваҷот 6,7 баробар афзуда, таъмини бозори истеъмолӣ бо маҳсулоти аз ҷиҳати экологӣ тозаи ватанӣ хеле беҳтар гардид.

Саноати Маъдан

Маълум аст, ки Тоҷикистон кишвари кӯҳистон буда, 93 дарсади қаламрави онро кӯҳҳо ишғол мекунанд, ки қаъри он аз маъданҳои фоиданок, аз қабили металлҳои сиёҳ, ранга, қиматбаҳо, нодир, сангҳои нимқиматбаҳо ва ороишӣ, ангишт бой мебошанд, ва гайра, ки ҳаҷми тасдиқшудаи онҳо ба ҳисоби умумӣ садҳо миллиард сомониро ташкил медиҳад.

Ҳоло дар Тоҷикистон зиёда аз 600 кон ва 800 кони дороӣ зиёда аз 60 хел ашьёи хоми маъданӣ ва гайримаъданӣ кашф ва тадқиқ карда шудааст.

Ҳаҷми истеҳсоли маҳсулоти саноатии саноати кӯҳӣ аз 1,8 миллиард сомонӣ дар соли 2014 дар соли 2020 ба 7,7 миллиард сомонӣ расид.

Саноати истихроҷи маъдан дар соли 2000 ҳамагӣ 1,0 фоизи истеҳсолоти саноатӣ ва дар соли 2020 аллакай 25,1 фоизро ташкил дод.

То имрӯз 27 фоизи захираҳои зикршуда истихроҷ ва коркард карда мешаванд.

Энергетика

Дар даврони соҳибистиқлолии кишвар ҷиҳати ҳалли мушкилоти соҳаи энергетика ва рушди он 34 лоиҳаи давлатии сармоягузорӣ ба маблағи 57,2 миллиард сомонӣ амалӣ гардид.

Ҳоло дар ин самт 17 лоиҳаи дигари сармоягузории давлатӣ ба маблағи 16,4 миллиард сомонӣ амалӣ мешавад. Нерӯгоҳҳои бузурги барқи обӣ, аз ҷумла неругоҳҳои барқи обии Сангтӯда-1 ва Сангтӯда-2, ду агрегати НБО-и Роғун, неругоҳҳои барқи обии шаҳри Душанбе, садҳо стансияҳои хурди электрикии обӣ, хатҳои электрикии 500 кВ Ҷанубу Шимол, дигар хатҳои баландволта ва стансияхои калони электрики. Нерӯгоҳҳои барқи обии Норак, Сарбанд ва Қайроққум низ ба маблағи умумии ҳудуди 12 миллиард сомонӣ (беш аз як миллиард доллар) бозсозӣ мешаванд, ки пас аз анҷоми корҳо иқтидор ва мӯҳлатҳои истифодабарии онҳо ба маротиб афзоиш меёбад.

Дар даврони истиқлолият иқтидори энергетикии кишвар тадриҷан аз 4044 мегаватти соли 1991 то ба 6131 мегаватт дар соли 2020 афзоиш ёфт.

Бояд тазаккур дод, ки баъди пурра ба кор даромадани НБО-и Роғун иқтидори энергетикии Тоҷикистон беш аз 9781 мегаватт ё 60 фоиз афзоиш ёфта, ҷумҳурӣ ба истиқлолияти комили энергетикӣ ноил мегардад.

Тоҷикистон низ дар беҳбуди вазъи экологии минтақа ва ҷаҳон аз рӯи партовҳои газҳои парникавӣ яке аз пешсафон аст, зеро 96 фоизи нерӯи барқ ​​дар кишвар аз манбаъҳои барқароршавандаи энергия тавлид мешавад.