Таърихи Тоҷикистон

Имрўз ба Тоҷикистони соҳибистиқлоли рушдёбанда нигоҳ карда, наметавон гуфт, ки ин миллати нотакрор таърихи ғаниву пурмазмуну пур – бахше гузоштааст.

Аҳолинишини сарзамини имрӯзаи Тоҷикистон аз қадимулайём оғоз ёфтааст. Ба давраи мезолит (хазораи X—VII пеш аз милод) ду қабати фарҳангии шаҳраки Тутқаул дар наздикии Норак, ки археологҳо ёфтаанд, дохил мешаванд. Сукунати куҳҳои баландкуҳ дар асри санг огоз ёфт. Дар Помири Шаркӣ, дар баландии 4200 метр лагери шикорчиёни саргардон — Ошхон ба ин шаҳодат медихад. Дар даромади шахта расмхои сангин ёфта шуд, ки ба давраи аввали неолит тааллук доранд; дар онҳо ҳайвонот, ки бо тирҳо сурох карда шудаанд ва симои шикорчиёнро тасвир мекунанд. Аҷдодони тоҷикон на танҳо ба шикор, балки ба чорводорӣ ва кишоварзӣ машғул буданд.

Таърихи сохти давлатдории Точикистон аз нимаи аввали ҳазораи 1 пеш аз милод, ки аз он вақте ки қадимтарин давлатҳои ғуломдори Осиёи Миёна — Бохтар ва Суғд ба вучуд омадаанд, рост меояд. Ба Бохтар қисмҳои марказӣ, ҷанубӣ ва шарқии Тоҷикистони ҳозира (ҷанубу ҷанубу шарқи қаторкӯҳҳои Ҳисор), ба Суғд ҳавзаҳои Зарафшону Қашқадарё ва минтақаҳои шимолии қаторкӯҳҳои Ҳисор дохил мешуданд. Дар асри VI пеш аз милод, Бохтар ва Суғдро шоҳи Форс Куруш забт карда, вориди империяи тавонои Ҳахоманишиён гардид. Пас аз он як қатор ҷангҳои истилогарона ба амал меояд, ки дар натиҷаи он дар асри IV пеш аз милод ин заминҳои ҳосилхез ба ҳайати давлати Искандари Макдунӣ, давлатҳои Селевкиён дар асри III пеш аз милод дохил мешаванд. Баъдтар аз давлати Селевкиён салтанати Юнону Бохтар баромад, ки ҳудуди Тоҷикистони ҳозираро дар бар мегирифт.

Дар миёнаҳои асри II қабилаҳои маҳаллӣ аз юғи манфури юнониҳо озод шуданд. Дар ин кор ба онҳо қабилаҳои кучманчии бегона — точарҳо ёрӣ мерасонанд. Онҳо қонунгузорони ҳаёти сиёсии мамлакат мешаванд. Ва аз асри IV Бохтар номи Тохористонро гирифт. Воқеан, ба гуфтаи олимон, маҳз дар ҳамин лаҳза миллати тоҷик ташаккул ёфт. Пас аз он ки Тохористон бо ҳамроҳии қисми зиёди территорияи Осиёи Миёна, Афғонистон ва Ҳиндустони Шимолӣ ба империяи Қушониён дохил шуд, дар таърихи ин давлати пурсабр саҳифаи нав оғоз меёбад. Дохилшавӣ ба салтанати қушониён ба рушди қабилаҳои Осиёи Миёна таъсири судманд расонд. Дар ин солҳо маданият гул-гул мешукуфад, иқтисодиёт болоравии бемислу монандро аз cap мегузаронад, бо Европаи Шаркӣ, Рим ва Хитой савдо ба роҳ монда мешавад.

Дар асри VI ҳокимияти Ҳоқони туркҳо дар сарзамини бузурги Осиёи Миёна барқарор гардид.

Ҷомеа дар ин лаҳза аллакай комилан феодалӣ мешавад: он ба аристократия ва табақаҳои поёнӣ тақсим шудааст. Ин процесс ба гул-гулшукуфии маданият таъсири хуб мерасонад.

Нимаи дуюми асри VII дар таърихи Осиёи Миёна саҳифаи нав аст. Ҳуҷуми арабҳо ва решаӣ пурраи онҳо дар ин ҷо. Халқҳои Осиёи Миёна дар зери юғи Хилофати Араб қарор гирифта, барои озодии худ аз иҷбории фарҳанги бегона, дин, забон, андозҳои беандоза ва ғайра муборизаи фаъолона оғоз карданд. Дар ин давра худи номи “тоҷик” пайдо шуд. Ин маънои онро дорад, ки “тоҷдор” ё “шахси оилаи ашроф”.

Дар асрҳои IX — X давраи афсонавии Сомониён оғоз меёбад. Ҳунармандӣ, савдо илм, адабиёт ва санъат тараққӣ мекунад. Онҳо ба забони давлатӣ, ки имрӯз мо онро тоҷики мегуем, инкишоф меёбанд.

Дар асрҳои X–XIII ҳудуди Тоҷикистон дар ҳайати бисёр давлатҳо: Ғазнавиён, Карахониён, Каракитаевњо буд. Ва дар асри XIII, баъди ҳуҷуми Чингизхон, қаламрави Тоҷикистон ба улуси Чағатойи давлати Муғулистон ворид шуд.

Дар асрҳои XIV—XV Тоҷикистон дар ҳайати давлати бузурги Темуриён буд. Ин замон инчунин гул-гулшукуфии илм, бахусус астрономия, адабиёт ва санъатро дар бар мегирад.

Дар асри 16 қаламрави Тоҷикистон аллакай дар ихтиёри давлати дигар – Шайбониён бо пойтахти он Бухоро буд. Дар ин давра хонигарии Бухоро ва Хива ва баъдтар, дар асри 18 хонии Ќуќанд ташкил ёфт. Онҳоро хони сулолахои узбек идора мекарданд. Тоҷикон асосан дар хониҳои Бухоро ва Қӯқанд зиндагӣ мекарданд. Хонҳо пайваста бо ҳамдигар душманӣ мекарданд, ҷангҳои байниҳамдигарӣ мекарданд. Табақабандии синфии ҷамъият тезу тунд шуд. Ҳамаи ин дар соли 1868, вақте ки Тоҷикистон дар ҳайати империяи Россия, дар ҳайати генерал-губернатори Туркистон буд, ба охир мерасад. Қисми шимолии мамлакат ба Россия ҳамроҳ шуда, кисми чанубӣ – аморати Бухоро дар тобеияти тобеи Россия монд.

Соли 1895 дар асоси шартномаи русу англис марзи аморати Бухоро бо Афғонистон дар қад-қади Панҷ ва Бадахшон муқаррар карда шуд. Қисматҳои ҷанубу шарқӣ ва марказии Тоҷикистони ҳозира – Бухорои Шарқӣ ва Помири Ғарбӣ дар ҳайати аморати Бухоро боқӣ монда, соҳили чапи Дарвоз, қисматҳои соҳили чапи Вахон, Ишкошим, Шуғнон, Рӯшони Бадахшон ба Афғонистон рафтанд.

Аз як тараф ҳамроҳ шудан ба Россия бартариҳои зиёди иктисодӣ, сиёсӣ ва маданӣ дод. Аммо аз тарафи дигар, тоҷикон ҳам мисли дигар халқҳои Осиёи Миёна дар зери юғи дугона: истисморгарони худ ва мутлақияти подшоҳӣ аз Россия дучор шуданд. Бинобар ин дар ин давра бисьёр шуришҳои миллӣ-озодихоҳӣ ба амал меоянд.

Дар районҳои шимолии Тоҷикистон, ки ба ҳайати Туркистон дохил мешуданд, дар моҳи ноябри соли 1917 Ҳокимияти Советӣ барпо карда шуда, дар аввали моҳи сентябри соли 1920 ҳокимияти амири Бухоро сарнагун карда шуда, Республикаи Халқии Советии Бухоро ташкил карда шуд. Дар соли 1924 дар натиҷаи муайян кардани миллӣ-территориявии Осиёи Миёна РАСС Тоҷикистон дар ҳайати РСС Узбекистон ташкил ёфт. Ба территорияи республика 12 волостҳои вилояти Туркистон, Бухорои Шаркӣ ва як қисми Помир дохил мешуданд. Марказҳои асосии сиёсӣ ва маданӣ — Бухоро ва Самарқанд дар ҳудуди Узбекистони Советӣ мемонданд. 5 декабри соли 1929 РСС Тоҷикистон ба яке аз республикаҳои Иттифоки Советӣ табдил дода шуд.

9 сентябри соли 1991 Тоҷикистон истиқлолияти худро эълон кард. Оғози ҳаёти нав бошад, бо cap шудани ҷанги гражданӣ қайд карда шуд, ки онро тамоми гражданинҳои республика ҳануз бо ваҳшат дар хотир доранд. Танҳо дар соли 1997 байни рақибони асосӣ дар бораи истиқрори сулҳ ва ризоияти миллӣ созишнома баста шуд.

Имрӯз Тоҷикистон давлати соҳибистиқлоли демократӣ мебошад, ки аз ҷониби 117 кишвари ҷаҳон эътироф шудааст. Мамлакат узви комилҳуқуқи СММ ва як қатор дигар созмонҳои байналмилалӣ мебошад.